Жыццё у Беларусі згодна заканадаўчым актам 1387 – 1840 гадоў

Гэтая тэма створана ў якасці спробы атрымаць павярховае разуменне як і чым жылі нашы продкі згодна розным заканадаўчым актам.

Асноўным законам для жыхароў Беларусі на працягу 1588 – 1840 гадоў быў Трэці Статут ВКЛ. Нягледзячы на тое што тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў склад Расійскай імперыі яшчэ ў апошняй чвэрці 18 стагоддзя, Статут быў адменены ў Віцебскай і Магілёўскай губернях толькі ў 1831 годзе (пасля паўстання 1830 – 1831 гадоў), а ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях ажно ў 1840 годзе. Пасля, некаторыя яго палажэнні ў 1842 годзе патрапілі ў «Сводъ Законовъ Россійской Имперіи». Яму ў сваю чаргу папярэднічалі Статуты 1529 і 1566 гадоў, якім ў сваю чаргу папярэднічалі розныя заканадаўчыя акты, такія як агульназемскія прывілеі (з 1387 года), Судзебнік 1468 года і абласныя прывілеі розных зямель. Усе яны ляглі ў аснову Статутаў, апошняй рэдакцыяй з якіх і быў Трэці Статут 1588 года. Ніжэй прывяду пералік асноўных заканадаўчых актаў, якія пазней ляглі ў аснову Трэцяга Статут 1588 года, а таксама іншыя крыніцы якія адлюстроўвалі побыт і жыццё тагачасных жыхароў ВКЛ.

Асноўныя крыніцы:
1. Агульназемскія прывілеі (частка 1) (частка 2)
2. Абласныя прывілеі розных зямель
3. Судзебнік 1468 года
4. Устава на валокі 1557 года
5. Статут 1529 года
6. Статут 1566 года
7. Статут 1588 года
8. Магдэбургскае права і іншыя гарадскія граматы
9. Сеймавыя канстытуцыі
10. Валуміна Легум
11. Кормчыя кнігі

 

(Месца для зместа)

 

Агульназемскія прывілеі​

Агульназемскія прывілеі выдаваліся з 1387 года. Першапачаткова распаўсюджваліся толькі на каталікоў. Пазней ільготы пашырыліся і на праваслаўных (канчаткова іх ураўнавалі толькі ў 1560-я гады). Як правіла выдаваліся кожным вялікім князем пры ўступленні на трон. Многія палажэнні прывілеяў у якасці асобных артыкулаў ляглі ў аснову Статутаў ВКЛ.

Прывілей 1387 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове з перакладам на беларускую мову). Прывілей выдадзены каралёмУладзіславам (Ягайлам) 20.02.1387. Арыгінал не вядомы, захаваўся толькі ў розных спісах на лацінскай мове. Тычыўся толькі тых хто прыняў каталіцтва. Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць таксама тут ці тут
Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 426 – 427, на лацінскай з перакладам на беларускую мову)

Прывілей 1413 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены пад час заключэння Гарадзельскай уніі 2.10.1413. Згодна прывілею уводзіліся пасады віленскага і троцкага ваяводаў і кашталянаў (10-ы артыкул). Асобыя прывілеі (згаданыя ў прывілею 1387 года) замацоўваліся толькі за панамі каталіцкага веравызнання, якія атрымоўвалі гербы (13-ы артыкул). У 14-м артыкуле пералічаны гербы і паны якія іх атрымоўвалі. Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць тут

Прывілей 1432 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены каралём Уладзіславам (Ягайлам) 15.10.1432 са згоды вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча. Ураўноўваў буйнейшых феадалаў праваслаўнага веравызнання ў некаторых правах з феадаламі каталіцкага веравызнання. Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць тут

Прывілей 1434 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Выдадзены 6.05.1434 вялікім князем Жыгімонтам Кейстутавічам. Згодна яму «русінам» (праваслаўным) князям і баярам дараваліся тыя ж правы што і каталікам згодна прывілею 1413 года (у тым ліку мець і гербы). Аднак вышэйшыя пасады занімаць не дазвалялася (не скасаваны артыкул прывілея 1413 года, дзе не каталікам забаранялася займаць пасады ваяводаў, кашталянаў і інш.). Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць тут

Прывілей 1447 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове з перакладам на беларускую мову) Выдадзены 2.05.1447 у Вільні вялікім князем Казімірам Ягелончыкам. Былі пацверджаны ранейшыя прывілеі. Асобны блок артыкулаў датычыў судовай сферы. Прывілеям упершыню забаранялася занімаць чужаземцам дзяржаўныя пасады і атрымоўваць ад князя маёнткі. Акрамя таго вялікі князь абяцаў не прымаць на сваіх землях сялян збеглых з прыватных маёнткаў. Прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову таксама можна глянуць тут ці на «старабеларускай» мове тут
Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 427 – 428, на «старабеларускай» мове)

Прывілей 1492 года. Выдадзены 6.08.1492 у Вільні вялікім князем Аляксандрам на лацінскай мове. Складаўся з 33 – 40 артыкулаў (згодна падзелу розных даследчыкаў). Сам тэкст з перакладам на беларускую мову (версія з 37 артыкулаў) можна глянуць тут ці тут. У перакладзе на беларускую мову (версія з 33 артыкуламі) можна глянуць тут
Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 430 – 435, на лацінскай мове з перакладам на беларускую мову, версія з 33 артыкуламі паводле Любаўскага 1915 года)

Прывілей 1506 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Выдадзены 7.12.1506 вялікім князем Жыгімонтам Старым у Гародні. Сам прывілей складаецца з 7 артыкулаў. У перакладзе на беларускую мову можна глянуць тут

Прывілей 1522 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены 25.03.1522 у Гродна вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Старым. Згодна яму, ён абавязаўся пасля смерці ваяводы троцкага К.І.Астрожскага не прызначаць на вышэйшыя ўрады ВКЛ асоб праваслаўнага веравызнання.

Прывілей 1522 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены 6.12.1522 у Вільнівялікім князем літоўскім Жыгімонтам Старым. На ім абвяшчалася права судзіцца адным пісаным правам (разумеўся Статут ВКЛ 1529года, праект якога абмяркоўваўся на сойме)

Прывілей 1529 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Выдадзены 18.10.1529вялікім князем Жыгімонтам Старым. Прывілей складаецца з 32 артыкулаў, якія паўтараюць ранейшыя прававыя нормы, з прывілея вялікага князя Казіміра ад 2.05.1447 і вялікага князя Аляксандра ад 6.08.1492, а таксама прывілея вялікага князя Жыгімонта Старога ад 7.12.1506. Цалкам новы артыкул (арт. 18) утрымлівае абяцанне гаспадара, што ён не будзе раздаваць князям і панам падлеглай яму шляхты і яе зямель. Напісаны на лацінскай мове.

Прывілей 1547 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены 14.02.1547 у Вільнівялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Паўтарае прывілей Жыгімонта Старога ад 18.10.1529

 

Агульназемскія прывілеі (працяг)​

Прывілей 1551 года. Выдадзены 1.11.1551 у Вільні вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Пацвердзіў 12 ранейшых прывілеяў Вялікаму Княству Літоўскаму, тэксты якіх прыведзены цалкам. Гэта наступныя дакументы: 1) Гарадзельскі прывілей Ягайлы і Вітаўта ад 2.10.1413; 2) прывілей Жыгімонта Кейстутавіча ад 6.05.1434; 3) прывілей Казіміра ад 2.05.1447; 4) прывілей Аляксандра ад 6.08.1492; 5) прывілей Жыгімонта Старога ад 7.12.1506; 6) прывілей Жыгімонта Старога ад 25.03.1522; 7) прывілей Жыгімонта Старога ад 23.02.1522 г. з абяцаннем, што пасля смерці К.І.Астрожскага першынства ў Радзе ВКЛ будзе належыць віленскаму ваяводзе; 8) прывілей Жыгімонта Старога ад 18.10.1529 г., у якім ён пацвярджае правы і вольнасці Вялікага Княства Літоўскага з завярэннем, што яго сын Жыгімонт Аўгуст, калі дасягне паўналецця, таксама іх пацвердзіць; 9) прывілей Жыгімонта Старога ад 6.12.1522 з пацвярджэннем правоў Вялікага Княства Літоўскага і вольнай элекцыі яго сына Жыгімонта Аўгуста; 10) прывілей Жыгімонта Старога ад 18.10.1529, у якім ён абяцае захоўваць правы і вольнасці, нададзеныя Вялікаму Княству Літоўскаму сваімі папярэднікамі, ад свайго імя і ад імя свайго сына Жыгімонта Аўгуста; 11) прывілей Жыгімонта Старога ад 27.10.1529 г. з пацвярджэннем Гарадзельскага прывілея 1413 года; 12) прывілей Жыгімонта Аўгуста ад 14.02.1547 з пацвярджэннем правоў і вольнасцей Вялікага Княства Літоўскага. Напісаны на лацінскай мове

Прывілей 1563 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 6.06.1563 у Вільні вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Прывілей ураўнаваў у правах усю шляхту ВКЛ – католікаў, праваслаўных і пратэстанты. Аднак канчаткова быў ратыфікаваны толькі ў 1568 годзе. Тэкст прывілея 1563 года ў якасці прэамбулы (разам з наступнымі прывілеямі 1564 і 1565 гг.) увайшоў у Статут 1566 года. Напісаны на "старабеларускай" мове

Прывілей 1564 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 01.07.1564 у Бельску вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Прывілей уводзіў выбарныя шляхецкія суды, аднак парадак шляхецкіх судоў і іх кампетэнцыя былі распісаны толькі ў Статуце 1566 года. Напісаны на "старабеларускай" мове

Прывілей 1565 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 30.12.1565 у Вільні вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Былі ўведзены шляхецкія перадсоймавыя соймікі на якіх абіралі паслоў (дэпутатаў), якіх адпраўлялі пасля на вальны сойм з пэўнымі інструкцыямі ад кожнага павету. Напісаны на "старабеларускай" мове

Прывілей 1568 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 1.07.1568 у Гродна вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Пацвердзіў прывілей 1563 года, (аб ураўнаванні ў правах усёй шляхты ВКЛ) уключыўшы ў яго і праваслаўных князёў. Напісаны на "старабеларускай" мове

 

Абласныя прывілеі розных зямель​

Заканадаўчыя акты Вялікага Княства Літоўскага распаўсюджаныя да прыняцця Статутаў, якія замацоўвалі розным землям іх нейкія аўтаномныя правы. Выдаваліся асабіста вялікімі князям літоўскімі.

Прывілеі Полацкай зямлі
1399 год ()
1511 год, на «старабеларускай» мове
1547 год, на «старабеларускай» мове

Прывілеі Віцебскай зямлі
1390-я гады ()
1503 год, на «старабеларускай» мове
1509 год ()
1561 год ()

Прывілей сялянам падняпроўскіх і задзвінскіх валасцей
«т.е. с Кричова, с Пропойска, с Чечерска, с Горволя, с Речицы, с Брягина, с Мозыра, с Бчича, с Бобруйска, с Свислочи, с Любошан, с Усвята, с Озерищ»
1511 год, на «старабеларускай» мове

Прывілей сялянам Усвяцкай і Азярышчанскай валасцей (Віцебшчына)
1535 год ()

Прывілей сялянам Магілёскай воласці
1536 год, вытрымкі, на «старабеларускай» мове

Прывілеі Мсціслаўскай зямлі
1551 год ()

Прывілеі Навагародскай зямлі
1440 год, у перакладзе на сучасную рускую мову

Прывілеі Смаленскай зямлі (1505)

Прывілеі Бельскай зямлі (Падляша, суч. Польшча) (1501, 1547)

Прывілеі Драгічынскай зямлі (Падляша, суч. Польшча ) (1511, 1547)

Прывілеі Валынскай зямлі (1501, 1509, 1547)

Прывілеі Кіеўскай зямлі (1507, 1529)

Прывілеі Жамойцкай зямлі (1422, 1492, 1574)

 

Судзебнік 1468 года​

Судзебнік 1468 года. Выдадзены 29.02.1468 вялікім князем Казімірам Ягелончыкамна «старабеларускай» мове. Першы кодэкс крымінальнага і працэсуальнага права Вялікага Княства Літоўскага. Налічваў 25 (па іншых версіях 28) артыкулаў. Да нашых дзён захавалася тры яго спісы – Увараўскі, Румянцаўскі і Тарнаўскі. Захоўваюцца ў Расіі і Польшчы. Неаднаразова выдаваўся ў розных выданнях ў часы Расійскай імперыі. Зводны спіс зроблены з трох спісаў на «старабеларускай» мове можна глянуць тут
Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 429 – 430, на «старабеларускай» мове паводле Увараўскага спісу).
Сам том можна спампаваць тут

 

Устава на валокі 1557 года​

Устава на валокі разраблялася ў першую чаргу для дзяржаўных уладанняў і была ўведзена 1.04.1557 вялікім князем Жыгімонтам Аўгустам. Аднак у выніку стала агульнай для ўсёй дзяржавы. На працягу наступных месяцаў ў яе былі ўнесены некаторыя праўкі: 20.10.1557, 20.05.1558, 20.06.1558 і 20.10.1558. Па сутнасці гэта звод інструкцый які апісваў павіннасці розных катэгорый насельніцтва, абавязкі, як вымяраць зямлю і г.д. Сама устава складалася з 49 артыкулаў:

1-ы артыкул: «О боярох путныхъ и о служкахъ»
2-і артыкул: «О бортяхъ»
3-і артыкул: «О конюхохъ». 20.10.1557 унесена папраўка
4-ы артыкул: «О стрельцохъ». 20.10.1557 унесена папраўка
5-ы артыкул: «О одверныхъ»
6-ы артыкул: «О осочъникохъ». 20.10.1557 унесена папраўка
7-ы артыкул: «О войтахъ и всихъ ихъ повинностяхъ, о переоре межъ и о винахъ». 20.10.1557 унесена папраўка
8-ы артыкул: «О лавникохъ»
9-ы артыкул: «О местахъ и ихъ повинностяхъ». 20.10.1557 унесена папраўка
10-ы артыкул: «О капъщызне»
11-ы артыкул: «О резникахъ»
12-ы артыкул: «О коморникахъ въ местахъ»
13-ы артыкул: «О корчмахъ». 20.10.1557 унесена папраўка
14-ы артыкул: «О торгохъ»
15-ы артыкул: «О цынъшохъ и повинностяхъ и о роботахъ людей тяглыхъ»
16-ы артыкул: «О огородникохъ»
17-ы артыкул: «О овъсе и сене». 20.10.1557 унесена папраўка
18-ы артыкул: «О серебъщызнахъ съ подданыхъ»
19-ы артыкул: «Естъли на роботу подданый не выйдеть»
20-ы артыкул: «О фолваркохъ у гумънехъ, о засеванью и ужатью и о даванью въ отсопъ, о евьяхъ и о семи волокахъ». 20.10.1557 унесена папраўка
21-ы артыкул: «О оборе быдла и о скурахъ всякихъ»
22-і артыкул:«О огороды дворные»
23-і артыкул:«О ставехъ и сажавкахъ и о млынехъ и млынарехъ». 20.10.1557 унесена папраўка
24-ы артыкул: «О сеножатехъ дворныхъ»
25-ы артыкул:«Где кони въ дворехъ нашыхъ стоять». 20.10.1557 унесена папраўка
26-ы артыкул:«О листехъ на данину»
27-ы артыкул:«О платахъ и всихъ иныхъ доходехъ, яко мають выбирати»
28-ы артыкул:«О днехъ, личъбамъ назначоныхъ, и о писарехъ скарбныхъ и абы врадъ пенезей пры собе не задержывалъ»
29-ы артыкул:«О ревизорахъ, меръникох и о номере волочъной и о селидбахъ и о отменахъ им, о затаеныхъ кгрунтехъ». 20.10.1557 унесена папраўка
30-ы артыкул:«О битью на въраде пры ревизору и о усправедливенью»
31-ы артыкул:«О доходехъ на врадъ и о лежни»
32-і артыкул:«О судеревныхъ лесохъ, пущахъ и бобровыхъ гонехъ, о борти, сеножати и оступехъ и лесех розмероныхъ»
33-і артыкул: «О вольности подданыхъ до пущы»
34-ы артыкул: «О вольности подданыхъ до рекъ и озеръ и часовъ голодныхъ отъходити, будованье и домовъство продати и о пустыхъ и нерозробленыхъ волокахъ»
35-ы артыкул: «О подводахъ далекихъ и о будованью замъков, дворовъ, и ажбы врадъ на свою потъребу подводъ не выганялъ и о подъводы подъ пенези, о воженье до портовъ»
36-ы артыкул: «О воженье каменья»
37-ы артыкул: «О мосты»
38-ы артыкул: «О сторожу»
39-ы артыкул: «О ремесники»
40-ы артыкул: «О ловенье рыбъ в озерахъ»
41-ы артыкул: «О позвы и децкіе на подданых и о крывды и грабежи, имъ почыненые»
42-і артыкул: «О мысьливъстве»
43-і артыкул: «О злодеехъ и злочинъцахъ»
44-ы артыкул: «О повинъности замъку Виленского и Троцкого»
45-ы артыкул: «О шъляхъте въ земъли Жомойтъской»
46-ы артыкул: «О волостях Рускихъ»
47-ы артыкул: «О зештью старостъ и державецъ»
48-ы артыкул: «О входы до пущъ, абы никому, одъно подданымъ даваны на цынъшохъ»
49-ы артыкул: «О дерево стоячое въ пущы»

Астатнія праўкі 20.05.1558, 20.06.1558 і 20.10.1558 не прывязаны да канкрэтных артыкулаў

Уставу на валокі і праўкі да яго:

 

Першы Статут ВКЛ 1529 года (дзейнічаў у 1529 – 1566 гады) ​

Распрацоўваўся з 1522 года, аб чым было аб'яўлена на Гродненскім сойме 6 снежня вялікім князем Жыгімонтам Старым. Канчаткова прыняты 29.09.1529. Дзейнічаў да 1566 года, калі яго замяніла новая рэдакцыя Статута, так званы Другі Статут ВКЛ. У яго аснову ляглі Судзебнік 1468 года, агульназемскія прывілеі, «Руская Праўда» і інш. Статут падзяляўся на 13 раздзелаў: 1-ы раздзел: «О персонѣ господарской»; 2-і раздзел: «О обороне земской»; 3-і раздзел: «О слободах шляхты и розмножені Великого Князьства»; 4-ы раздзел: «О поглаве женской и о выправу девок»; 5-ы раздзел «О опекунех»; 6-ы раздзел «О судьях»; 7-ы раздзел: «О кгвалтех земских и о боех и о головщанах шляхетских»; 8-ы раздзел: «О права земленые, о границах и о межах, о копах»; 9-ы раздзел: «О ловы, о пущы, о бортное дерево, о озеро, обобровые гоны, о хмелища, о сокольи гнезда»; 10-ы раздзел: «О именях, которые ов долзех, и о застави»; 11-ы раздзел: «О головщины людей путных и мужицкие и паробоцкие»; 12-ы раздзел: «О грабежахъ и навезкахъ»; 13-ы раздзел: «О злодействе». Першапачаткова складаўся з 244 артыкулаў, пазней іх колькасць павялічалася да 283. Статут першапачаткова быў напісаны на «старабеларускай» мове. У 1530 годзе перакладзены на лацінскую мову, а ў 1532 годзе перакладзены на польскую мову. Сам Статут у часы ВКЛ ніколі не друкаваўся, а перапісваўся ад рукі. Да нашага часу захавалася 4 такіх спісаў на «старабеларускай» мове – Фірлееўскі, Замойскіх, Дзялынскіх, Слуцкі; 2 спіса на лацінскай мове – Лаўрэнцеўскі (ці Пфорцкі), Пулаўскіх; 1 спіс на польскай мове – Альшэўскі (належаў Хамінскім з Альшэва Свянцянскага павету). Яшчэ два спіса на «польскай» мове – Свідзінскі і Астрабрамскі згарэлі ў 1944 годзе, пад час 2-й сусветнай вайны. Спісы адрозніваліся агульнай колькасцю артыкулаў (ад 244 да 283) і нумерацыяй, напрыклад Слуцкі спіс налічваў 278 артыкулаў. У першыню надрукаваны лацініцай у 1841 годзе у Познані ў «Zbiór praw litewskich od roku 1389 do roku 1529». У 1854 годзе на друкаваны кірыліцай ў Маскве ў «Временник Общества истории и древностей Российских» (Кн. 18. ст. 2-106)

Спасылкі на спісы:
1. Альшэўскі спіс на польскай мове
2. Змест выдання «Zbiór praw litewskich od roku 1389 do roku 1529», дзе на старонках 141 – 397 надрукаваны «спіс Дзялынскага»
3. Адна з надрукаваных адаптаваных версіяў на «старабеларускай» мове
4. яна жа у перакладзе на рускую мову
5. тут апублікавана першыя 4 раздзелы Статута з выдання «Временник Общества истории и древностей Российских»
6. у 3-м томе энцыклапедыі ВКЛ на старонках 436 – 467 надрукавана кірыліцай версія са спісу Дзялынскага з устаўкамі з Слуцкага спісу. Тэкст падрыхтаваны В. Паздняковым паводле выдання «Статут Великого княжества Литовского 1529 года» (выд. Мінск, 1960 г.). Сам том можна спампаваць тут
7. Спасылка на выданне 1960 года ў перакладзе на рускую мову
8. Таксама тэкст на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://vkl.by/ -- 1-ы і 2-і раздзелы; 3-і і 4-ы раздзелы; 5-ы раздзел; 6-ы раздзел; 7-ы і 8-ы раздзелы; 9-ы, 10-ы і 11-ы раздзелы; 12-ы і 13-ы раздзелы

 

Другі Статут ВКЛ 1566 года (дзейнічаў у 1566 – 1588 гады)​

Яшчэ ў 1544 годзе на Берасцейскім сейме шляхта прасіла унесці праўкі ў Статут 1529 года, аднак 1-я камісія па распрацоўкі паправак была створана толькі ў 1551 годзе (яе узначальваў Ян Даманоўскі). 2-ю камісію, якая падрыхтавала канчатковы варыянт новай рэдакцыіі Статута 1529 года ўзначальваў ужо канцлер ВКЛ Мікалай Радзівіл Чорны. Канчаткова быў прыняты ў 1566 годзе. Налічваў 14 раздзелаў і 367 артыкулаў:

1-ы раздзел: «О персонѣ господарской» (30 артыкулаў)
2-і раздзел: «О оборонѣ земскои» (29 артыкулаў)
3-і раздзел: «О вольностяхъ шляхецкихъ и розмноженью Великого Князства Литовского» (41 артыкул)
4-ы раздзел: «О судьяхъ и о судѣхъ и о выбиранью судей въ повѣтѣ» (70 артыкулаў)
5-ы раздзел: «О оправе посагу» (18 артыкулаў)
6-ы раздзел: «О опекахъ» (13 артыкулаў)
7-ы раздзел: «О записѣхъ и продажахъ» (26 артыкулаў)
8-ы раздзел: «О тестаменьтѣхъ» (8 артыкулаў)
9-ы раздзел: «О правахъ земскихъ» (22 артыкула)
10-ы раздзел: «О ловы о пущы и о дерево бортное» (17 артыкулаў)
11-ы раздзел: «О кгвалтехъ и о головщызнахъ шлхецкихъ» (35 артыкулаў)
12-ы раздзел: «О головщызнахъ и навезкахъ людей посполитыхъ» (14 артыкулаў)
13-ы раздзел: «О грабежахъ и навезкахъ» (14 артыкулаў)
14-ы раздзел: «О злодѣйствѣ вского стану» (30 артыкулаў)

Статут быў запісаны на «старабеларускай» мове і быў перакладзены на польскую і лацінскую мовы. На тэрыторыі Беларусі і Літвы дзейнічаў да 1588 года, па на тэрыторыі Украіны (правабярэжнай) і ў 17 – 18 стагоддзі. Як і статут 1529 года таксама не друкаваўся ў часы ВКЛ. Вядома а 58 яго спісах, з якіх толькі 13 на «старабеларускай» мове, астатнія на польскай (40) і лацінскай (5) мовах. Упершыню надрукаваны ў 1855 годзе ў часопісе «Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских» (25 кніга).

Спасылкі на спісы:
1. адаптаваная версія на «старабеларускай» мове
2. «валынскі» спіс статута на «старабеларускай мове» (арыгінал)
3. «замойскі» спіс статута на «польскай» мове (арыгінал)
4. спіс на лацінскай мове (арыгінал)
5. версія статута надрукаванага ў 1855 годзе на «старабеларускай» мове)
6. Таксама тэкст Статута на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://vkl.by/
7. у 3-м томе энцыклапедыі ВКЛ на старонках 467 – 550 надрукавана кірыліцай версія надрукаваная ў 1855 годзе. Тэкст падрыхтаваны В. Паздняковым. Сам том можна спампаваць тут

 

Трэці Статут ВКЛ 1588 года (дзейнічаў у 1588 – 1840 гады)​

Адразу пасля прыняцця Статут 1566 года пачаўся працэс над унясеннем новых паправак, які расцягнуўся на 18 год (1566 – 1584). За гэты час быў унесена шэрага паправак: Канстытуцыя Варшаўскага сойму 1578 года і Поправы Статутовыя. Канчаткова зацверджаны 28.01.1588 прывілеям караля Жыгімонта Вазы. Колькасць артыкулаў у выніку з 367 павялічыўся да 488. У гэтым жа годзе быў надрукаваны на «старабеларускай» мове ў друкарні Мамонічаў у Вільні. У 1614 годзе перакладзены на польскую мову. У 1811 годзе Статут пераклалі на рускую мову, узяўшы за аснову польскае выданне 1786 года. Аднак праз 10 год высветлілася што гэты пераклад адрозніваецца ад арыгіналу і таму гэтае выданне прыпынілі. За аснову было ўзята «польскае» выданне 1614 года. У 1854 годзе, калі ўжо Статут быў адменены яго надрукавалі на рускай мове ў Маскве. Статут 1588 года налічваў 14 раздзелаў і 488 артыкулаў:

1-ы раздзел: «О персоне нашой г[о]с[по]д[а]» (35 артыкулаў)
2-і раздзел: «О обороне» (27 артыкулаў)
3-і раздзел: «О волностяхъ шляхетъскихъ и о розмноженью Великого князства Литовского» (51 артыкул)
4-ы раздзел: «О судьях и о судех» (105 артыкулаў)
5-ы раздзел: «О оправе посагу и о вене» (22 артыкула)
6-ы раздзел: «О опекахъ» (15 артыкулаў)
7-ы раздзел: «О записехъ и продажахъ» (31 артыкул)
8-ы раздзел: «О тестаменътохъ» (9 артыкулаў)
9-ы раздзел: «О подъкоморыхъ в поветехъ и о правахъ земленыхъ; о границахъ и о межахъ» (32 артыкула)
10-ы раздзел: «О пущу, о ловы, о дерево бортное, о озера и сеножати» (18 артыкулаў)
11-ы раздзел: «О кгвалтехъ, о боехъ, о головщызнахъ шляхетскихъ» (68 артыкулаў)
12-ы раздзел: «О головъщинахъ и о навезъкахъ людей простыхъ, и о такихъ людехъ и челяди, которая от панов своихъ отходить; также и о слугахъ приказныхъ» (24 артыкула)
13-ы раздзел: «О грабежохъ и о навезъкахъ» (14 артыкулаў)
14-ы раздзел: «О злодействе всякого стану» (37 артыкулаў)

Спасылкі на рэдакцыі статуту:
1. адзін з захаваўшыхся арыгіналаў статута на «старабеларускай» мове, які захоўваецца ў Магілёве: цалкам і разбіты на часткі
2. Тэкст у перакладзе на рускую мову
3. Тэкст Статута на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://vkl.by/
4. Тэкст Статута на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://starbel.by/
5. Таксама можна глянуць тут («старабеларуская» мова)
6. у 3-м томе энцыклапедыі ВКЛ на старонках 550 – 689 надрукавана кірыліцай на «старабеларускай» мове. Тэкст падрыхтаваны А. Ліцкевічам паводле факсіміле, змешчанага ў выданні «Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Даведнік. Каментарыі» (Мінск, 1989). Сам том можна спампаваць тут

 

Магдэбургскае права і іншыя гарадскія граматы
(у перспектыве)

 

Сеймавыя канстытуцыі ​

Асобныя пастановы сеймаў, якія да Люблінскай уніі 1569 года называліся «ухвалами» і мелі моц заканадаўчых актаў. Таму ў судовых справах згадваюцца на раўне з артыкуламі Статута 1588 года. Былі сеймавыя канстытуцыі якія выдаваліся для ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай, толькі для Польшчы ці толькі для ВКЛ. Прынімаліся абодвума палатамі сейма – сенатам і пасольскай «ізбой» (на якой прысутнічалі дэпутаты ад кожнага павету). Пасля чаго ўносіліліся ў Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. З 1732 года асобна друкаваліся ў «Volumina Legum».

Спіс сеймавых канстытуцый:
(у перспектыве)

 

Валуміна Легум​

«Volumina Legum» ці «Prawa, konstytucye y przywileie Królestwa Polskiego, y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, y wszystkich prowincyi należących na wylnych seymach koronnach od seymu Wiślickiego roku pańskiego 1347 aż do ostatniego seymu uchwalone». Шматтомны звод законаў, сеймавых пастаноў (канстытуцый), прывілей і іншых заканадаўчых актаў дзейнічаўшых у Польшчы, Літве, Беларусі і Украіне з 1347 па 1793 гады. Гэта прыватнае выданне іезуітаў, арганізаванае Ю. Залускім і С. Канарскім. Выдавалася на лацінскай і польскай мовах ў храналагічным парадку і не ўключала ўсіх законаў Рэчы Паспалітай. Першыя 6 тамоў выдадзены ў Варшаве ў 1732-1739 гады (акты 1347 – 1736 гадоў), 7-8 тамоў выдадзены ў 1782 годзе (акты 1764 – 1768 і 1775 – 1780 гады). У 1889 годзе ў Кракаве выйшаў 9-ы том (акты 1782 – 1792 гады), а 1952 годзе ў Познані выйшаў 10-ы том (матэрыялы Гродзенскага сейма 1793 года). Першыя 8 тамоў (акты 1347 – 1736 і 1764 – 1768, 1775 – 1780 гадоў) былі перавыдадзены ў С.-Пецярбургу ў 1859 – 1860 гады Іозафатам Пятровічам Агрызкай.

Спасылкі на польскія выданні 18 стагоддзя:
1. Першы том (1347 – 1547)
2. Другі том (1550 – 1609)
3. Трэці том (1609 – 1640)
4. Чацвёрты том (1641 – 1668)
5. Пяты том (1669 – 1697)
6. Шосты том (1697 – 1736)
7. Сёмы том (1764 – 1768 гады)
8. Восьмы том (1775 – 1780 гады)

Спасылкі на выданні 1859 – 1860 (С.-Пецярбург) і 1889 (Кракаў) гадоў:
1. Першы том (1347 – 1547)
2. Другі том (1550 – 1609)
3. Трэці том (1609 – 1640)
4. Чацвёрты том (1641 – 1668)
5. Пяты том (1669 – 1697)
6. Шосты дом (1697 – 1736)
7. Сёмы том (1764 – 1768 гады)
8. Восьмы том (1775 – 1780)
9. Дзявяты том (1782 – 1792)
10. Прадметны паказальнік да 1-6 тамоў
11. Прадметны паказальнік да 7-8 тамоў

 

Кормчыя кнігі​

Кормчыя кнігі гэта зборнікі царкоўных і свецкіх законаў, карані якіх ідуць у візантыйскае права («Номоканон»). Мелі шматлікія рэдакцыі. Для ВКЛ актуальны былі кормчыя кнігі «сербскай» («Законоправило Святого Саввы») і «рускай» рэдакцый, пры гэтым «сербская» была найбольш распаўсюджана. Спіс «сербскай» рэдакцыі з тэрыторыі ВКЛ патрапіў у Маскву і лёг у аснову Іосіфаўскай і Ніканаўскай кормчых кніг (1649 – 1653). У іх змяшчаліся нормы шлюбна-сямейнага, спадчынага, зямельнага і інш. права. Лічыцца што да Статутаў былі асноўнай крыніцай судовага права.

Спісы «сербскай» рэдакцыі, якія тычыліся ВКЛ (больш за 10?):​

1. «Кормчая особого состава» (апошняя чвэрць 15 ст.), захоўваецца ў Кракаве ў Ягелонскай бібліятэцы
2. «Румянцаўскі спіс» (апошняя трэць 15 ст.) створаны на тэрыторыі Турава-Пінскай епархіі, і перапісана ў адным зборніку разам са статутамі князя Уладзіміра і Яраслава і Судзебнікам 1468 года.
3. «Барсаўскі 3-і спіс» (2-я пал. 16 ст.) знаходзіўся ў 17 ст. у Турыйску
4. «Спіс Таварыства аматараў старажытнага пісьменства» (1-я чверць 17 ст.)
5. «Пінскі спіс» (1634 год), напісаны ў Пінскім Лешчынскім уніяцкім кляштары для Жыровіцкага уніяцкага кляштара (мае стаўкі на «старабеларускай» мове)
6. «Кіеўскі спіс»
7. «Тураўскі спіс», таксама уключаў Судзебнік 1468 года
8. «Жыровіцкі спіс» (пач. 17 ст.)
9. «Кормчая святара Васіля з Любліна» (17 ст.)
10. ???

Спісы «рускай рэдакцыі», якія тычыліся ВКЛ (усяго 3):​

1. «Валынскі звод» (1286 год?), быў распаўсюджан на землях ВКЛ
2. «Харкаўскі спіс», у 15 – 16 ст. знаходзіўся ў Полацкім Іанна-Багаслоўскім манастыры, а ў 18 ст. -- у Жыровіцкім
3. «Румянцаўскі 3-і спіс», у 18 – 19 ст. знаходзіўся ў Веткаўскіх старавераў

У перакладзе на сучасную рускую ці беларускую мовы не знайшоў, таму толькі ў арыгінале:
1. арыгінал «Румянцаўскага спісу»
2. выданне «Іосіфаўскай кормчай кнігі 1650 года»
3. арыгінал «Ніканаўскай» кормчай кнігі» (1653 год)

 

Будаванне замкаў. Частка 1-я​

Адна з старажытных павіннасцяў беларусаў было будаванне і рамантаванне замкаў і абарончых умацаванняў гарадоў, дарог, грэбляў і мастоў. Да гэтай павіннасці былі абавязаны як прыватныя так і дзяржаўныя сяляне і мяшчане. Кожны ўладар маёнтка быў абавязаны сачыць за спраўнасцю дарог, грэбляў і мастоў, якія пралягалі праз іх землі, да чаго, разумова яны прымушалі сваіх падданых. А кожныя ўмацаванні горада ці замка былі прапарцыянальна размеркаваны паміж усімі абывацелямі пэўнай мясцовасці. Аднак замкі і ўмацаваныя гарады меліся не ў кожнай воласці і для людзей простага стану гэтая павіннасць не абмяжоўвалася тэрыторыя сваёй судовай акругі (воласці), таму ў ХІV – XVI стагоддзях вялікія князі літоўскія прыцягвалі да будаўніцтва найбольш стратэгічных гарадскіх і замкавых умацаванняў і нават мастоў, не толькі мясцовых, алеіжыхароў з суседніх і больш далёкіх зямель і валасцей. Пра што захавалася нямала згадак у Літоўскіх Метрыках. Дзякуючы ім, удалося знайсці нямала згадак пра ўдзел беларусаў у будаўніцтве не толькі замкаў і гарадоў у сучаснай Беларусі, але і па яе межамі, асабліва ва Украіне. У цэлым, з улікам рэгіянальных і гістарычных асаблівасцяў, жыхары пэўных рэгіёнаў Беларусі «абслугоўвалі» пэўныя рэгіёны тагачаснага Вялікага Княства Літоўскага. Так,жыхары «Задзвінскіх валасцей» Полацкай і Віцебскай зямель (суч. Віцебская вобласць) абслугоўвалі ўмацаванні Полацка і Віцебска. Жыхароў «Падняпроўскіх валасцей» (суч. Магілёўская, Гомельская і часткова Мінская вобласці) акрамя мясцовых замкаў прыцягвалі да будаўніцтва ўмацаванняў у «Кіеўскай зямлі» (у Сярэднім Падняпроўі суч. Украіны), а жыхароў з заходняй Беларусі (Брэсцкая і Гродзенская вобласці) пераважна накіроўваліся ў паветы «Валынскай зямлі» (суч. захад Украіны). Замкі жа і іншыя ўмацаванні гістарычнай «Літвы» (Гродзенская вобласць і сучасная Усходняя Літва) верагодна абслугоўвалі мясцовыя і жыхары суседніх тагачасных паветаў/валасцей, у тым ліку Маркаўскага, які уключаў у той час большую частку пазнейшага Вілейскага павету. Таксама з гэтага рэгіёну, у некаторых выпадках, накіроўвалі людзей і на Віцебшчыну, а харчы сабраныя з мясцовых жыхароў накіроўвалі ў Падняпроўе. Ніжэй пра кожны напрамак будзе распісана асобна.

Заканадаўства ​

Большасць фартыфікацыйных умацаванняў у Беларусі і Украіне на той час былі драўлянымі, за выключэннем некаторых замкаў пабудаваных у XIV стагоддзях, пры Гедыміне і яго пераемніках. Гэта замкі на тэрыторыі сучаснай усходняй Літвы і Заходняй Беларусі (Гродзенскай вобласці) -- Вільня, Трокі, Навагарадак, Ліда, Крэва і інш. У адрозненні ад драўляных умацаванняў, гэта была больш складанай і цяжкай працай. Яна уключала ў сябе перавозку каменя, бярвення і дроў для абпалу цэглы і вапны для замкаў. Пачынаючы з 1387 года і на працягу наступных 200 гадоў, ад будаўніцтва і рамантавання як каменных так і драўляных умацаванняў паступова былі вызвалены і ўсе падданыя прыватнаўласніцкіх маёнткаў, як царкоўных так і свецкіх. Першымі была каталіцкая царква, якую вызвалілі ад усялякіх будаўнічых прац яшчэ прывілеям 1387 года.

Згодна першаму прывілею 1387 года да гэтай працы першапачаткова прымушаліся і ўсе «armigeros»*: «мы хочам, каб памянёныя «armigeros» не прымушаліся да аніякіх прац для нас ці нашых наступнікаў, калі толькі ўся зямля літоўская не будзе паклікана да збудавання новага замку, тады кожны будзе да выканання працы для збудавання ці направы старога замка». Ужо ў наступных прывілеях, калі пачалося паступовае афармленне шляхецтва, больш дакладна было сфармулявана і рэч ужо ішла непасрэдна а падданых землеўласнікаў, непасрэдна тых хто быў абавязан да вайсковай (земскай) павіннасці. Так у прывілеі 1447 года было сказана наступнае: «сяляне і падданыя князёў, паноў, шляхцічаў, баяраў і мяшчан на землях Вялікага Княства Літоўскага маюць быць вызвалены ... (далей пералік ад чаго) ... за выключэннем, аднак, прац па пабудове новых замкаў і па аднаўленні старых; падобна маюць быць вызвалены сяляне і падданыя князёў, паноў, шляхцічаў, баяр, дадзеныя і падараваныя ім ад нас**. Што датычыць даўніх і звыклых для нас і наступнікаў нашых павіннасцей, пабораў, стацый, будавання новых мастоў, рамантавання старых і выконвання ваеннай службы, то захоўваем іх непарушна і жадаем, каб яны заўсёды былі дзейснымі». Акрамя таго дакладна была прапісана, што сяляне і падданыя князёў і г.д. вызваляліся ад перавозкі каменя, бярвення або дроў для абпалу цэглы ці вапны для замкаў. Карацей кажучы, падкрэслівалася што яны не ўдзельнічаюць у будаванні каменных замкаў, але пры гэтым не вызваляліся ад будаўніцтва драўляных. Прыкладна тая ж фармуліроўка далей пераходзіла ў наступныя прывілеі і пасля ў Статуты ВКЛ 1529*** і 1566**** гадоў, толькі ў больш пашыраным варыянце. Аднак ужо згодна 3-му Статута ВКЛ 1588 года, ад гэтай павіннасці былі вызвалены ўсе падданыя прыватных землеўладальнікаў*****. Адзінае што яны былі абавязаны, гэта трымаць у належным стане старыя грэблі і масты. Што тычылася замкаў, цяпер гэта быў абавязак непасрэдна самой дзяржавы, якая рабіла гэта рукамі дзяржаўных сялян, мяшчан і наёмных рабочых.

* амаль «узброеныя людзі» ці «зброяносцы», у першых прывілеях так пазначалі ўмоўна будучых путных/панцырных баяр і шляхту, калі яшчэ шляхты не існавала як саслоўя, і яны не аддзяліліся ад «путных людзей».
** вялікага князя Казіміра Ягелончыка, які і выдаў гэты прывілей
*** 1) 22-і артыкул 1-га раздзела: «Об освобождении людей от новых уплат и от подвод, и от работ, кроме издавна установившихся обычаев»;
**** 1) 25-ы артыкул 1-га раздзела: «О мыттъх новых»; 2) 24-ы артыкул 3-га раздзела: «О вызволенье отплатов новых и подвод кромей стародавного обычаю, як теж по дорогам»
***** 1) 29-ы артыкул 1-га раздзелу: «О мытахъ новых и о вольности засаженья местечокъ, и о будованью мостов або гробель въ именьяхъ шляхетских»; 2) 29-ы артыкул 3-га раздзелу: «О вызволенье от платовъ новых, от подъвод, будованья замъков и мощенья мостовъ, такъ тежъ и о стацыю по дорогахъ.

Дадатак

1-ы раздзел, 22-і артыкул, Статут 1529 года
«Об освобождении людей от новых уплат и от подвод, и от работ, кроме издавна установившихся обычаев​

Желаем, чтобы все простые люди, подданные княжат и панов хоруговных, шляхтичей, бояр и мещан тех земель Великого княжества Литовского, были полностью освобождены от уплаты всякой дани и подати, называемой серебщизной, а также от дякол и от всех повинностей по перевозкам, которые называют подводами, от возки камня, дерева или дров для обжига кирпича и извести на наши замки, от кошения сена и от других неостановленных работ. Но хотим в неприкосновенности сохранить издавна установленные обычаи предоставления стацеи на станах, издавна остановленных, мосты старые поправлять и новые на старых местах строить, старые замки поправлять и там же на тех же старых местах выделенные им части снова застраивать, мосты новые строить, старые дороги исправлять и давать подводы гонцам нашим, где издавна их давали»

1-ы раздзел, 25-ы артыкул, Статут 1566 года
«О мыттъх новых.​

Теж уставуем и приказуем, абы жаден человек в том панстве нашом Великом Князстве Литовском не смел новых мыт вымышляти ани встановляти ни на дорогах, ни на местех, ани на греблях, ани на реках, ани в торгах, ани в местечках ни в стодолах, або в корчмах на гостинцах в именьях своих, кроме кол торые бы были з стародавна установлены, або мели бы на то листы продков наших або наши. А хто бы кольвек смел мыто кром звычайнаго торгового установляти; тогды тое именье, в котором мыто кром торгового установил, тратить и спадывает на нас господаря. А которие здавна и за привильями и листы нашими мыто и мостовое на именьях своих на дорогах гати мосты гребли и ровы направовати мають, а хто бы где мостов гатей гребели направленых не мел, а для того бы переезд был трудный, а кому бы се на тых местцах шкода стала; тому тот же пан, хто мыто берет, винен будеть шкоду оправити и з накладом, што ищути шкоды наложыть. А старостове державцы або мытники наши, еслибы такеж беручы мыто дорог не поправовали на именьях наших; тогды шкоду и наклад тому, што ищучи хто наложить, винны будуть платити. А которие теж князи панове и земяне шляхта старие дороги ставы своими затопят, або заорут, привлащаючи собе пожытки; таковые новые дороги мають быти погачоны и положоны не ку кривде людем перееждим, але што могут быть напростей и так, або были напровованы, жебы з возы тяжкими у везде безпечный переезд был. А к тому иншые стародавные дороги на именьях и на кгрунтех своих в местцах потребных поправовати, мост мостити, гати гатити, тые которие з стародавна людьми то робливали и вперед будуть повины. А кгды бы на чыем именьи або на кгрунте злый переезд был, а шляхтич хотел бы его поправовати, а с того себе за наклад свой пожиток мети; тогды тот маеть до нас господаря утечы, а мы, доведавшыся того через посланцов або старост наших ку тому прилеглых, маем ему дати и встановити от купцов и иншых переежджых людей мыто або плат, водле важности и наклады его и ласки нашое господарское. Так теж и мытники наши в местечках и селах князских, панских, боярских, где первей мыто не бирано, часу праздников и сходов жадных мыт и торгового вымышляти и брати не мають кгвалт и шкоду совито платити. А на реках портовых, и на которых порт может быти, а где кольвек в панстве нашом Великом Князстве, жаден ставов новых становити и гребли сыпати ку переказе порту и спусту не маеть мети. Так теж и езы на реках портовых, где з стародавна бывали, хтобы ставил; тогды предсе маеть местца заставляти так слушие, абы езом або тамованьем никому се шкода не стала. А таковых речей воеводове, старостове, державцы наши кождый в державе своей мають досмотрети, а новых мыт абы на реках портовых и на ставех и на греблях не было, также на езох абы проходы были слушные без завады заставованы.»

 

(працяг)​

3-і раздзел, 24-ы артыкул, Статут 1566 года
«О вызволенье отплатов новых и подвод кромей стародавного обычаю, як теж по дорогам.​

Теж уставуем и хочем мети, абы вси посполитые люди тяглые и вси поданые княжат панов хоруговных шляхт бояр и мещан тых земль Великого Князства Литовского от кождое дани плаченья и податку серебщизного, и теж дела и ото всяких беремен каменья дерева або дров ку паленью плиты и вапна на замки наши, кром стародавного обычаю, так и подводы хтобы перед тым давал и подыймованье станцыи на станех и на местцах звычаныйх нам господарю послом гонцем нашим, так теж и мосты поправовати и новые на старих звычайных местцах будовати замки старие поправовати, так и на тых старих местцах деленицы свое знову будовати и послов подыймовати, то водлуг стародавного обычаю в целости заховуем. А княжата панове рады воеводове старостове украинные и нихто з шляхты, ездечы по дорогам от именья до именья своего и в войско на замки украинные едучы, именей шляхецских и их подданых не мають шкодити, стации и подвод брати, але собе и слугам и конем своим за пенези водлуг торгу ценою куповати будуть повинни; а хтобы над сюю уставу нашу што учинил, тот стороне жалобливой кгвалту дванадцать рублей грошей платити маеть, а шкоду совито опраивти за слушным доводом.»

1-ы раздзел, 29-артыкул, Статут 1588 года
«О мытахъ новых и о вольности засаженья местечокъ, и о будованью мостов або гробель въ именьяхъ шляхетских.​

Теж уставуемъ и приказуемъ, абы жадинъ ч[е]л[о]векъ в томъ паньстве нашомъ, великомъ князстве литовъскомъ, не смелъ новых мытъ вымышляти ани на дорогах, ни на мостех, ани на гребляхъ, ани на рекахъ, ани на перевозехъ, ани в торгохъ, ани на местечкахъ и стодолахъ або корчмахъ, на гостинцахъ, въ именахъ [!] своихъ, кромя которые бывали зъстародавна уставлены або мели бы на то листы продъковъ наших або наши. А хто бы кольвекъ смелъ мыто подорожное и на торгохъ новое якое жъ кольвекъ самъ без данины нашое въ именью своемъ змышляти и установляти або над старый звычай и данину нашу повышъшати, тогды тое именье, в которомъ то будеть хто чинилъ, гдѣ бы се то оказало за слушнымъ доводомъ, тратить, и спадываеть тое именье на речъ посполитую и на насъ, г[о]с[по]д[а]ра, до столу нашого, великого князства литовского. А которые здавна за привильями и листами нашими мыто и мостовое на именьях своихъ беруть, тые властнымъ накладомъ своимъ в тых именьяхъ своих на дорогахъ гати, мосты, гребли, ровы направовати мають. А гдѣ бы хто мостовъ, гатей, гребель направленых не мелъ, а для того бы переездъ былъ трудный, а кому бы се на тых местъцах шкода стала, тому тотъ же панъ, хто мыто береть, виненъ будеть шкоду оправити и з накладомъ, што ищучи шкоды наложить. А старостове, державцы або мытники наши естли бы такъже беручи мыто дорогъ на именьяхъ наших не направовали, тогды шкоду и накладъ тому, хто ищучи што наложить, винъни будуть платити. А которые бы теж князи, панове, земяне, шляхта старие дороги ставы своими затопили або заорали, привлащаючы собе пожитки, таковые дороги новые мають быти положоны не ку кривде людемъ перееждъчимъ, але што можеть быти напростей и такъ абы были направованы, жебы з возы тяжкими везде беспечный переездъ былъ. А к тому инъшие стародавные дороги на имен[ь]яхъ и на кгрунътехъ своихъ на местъцах потребных и топъких поправовати, мосты мостити, гати гатити тые, которые зъстародавна людми то робливали, и вперод будуть повинни. А где бы на чиемъ именью або кгрунъте злый переезьдъ былъ, а шляхтич хотелъ бы его направовати, а с того собе за наклад свой пожитокъ меть, тогды тотъ мает се до нас, г[о]с[по]д[а]ра, утечы. А мы, доведавшисе того через комисаровъ наших, ку тому именью его прилеглыхъ, маем ему дати и установити от купцовъ и иных переежъдчих людей, окром становъ, отъ того симъ статутом вызволеных, яко о томъ нижей описано, мыто або платъ подле важности накладу его и ласки нашое, г[о]с[по]д[а]ръское. Такъ тежъ врядники и мытники наши по дорогах, местечках и по селахъ нашихъ, г[о]с[по]д[а]ръскихъ, и тежъ князских, паньскихъ и земянскихъ, где перъвей мыта не бирано, часу празников и сходовъ жадныхъ мытъ и торгового вымышляти и брати не мають. А если бы се важили то учинити, тогды мають кгвалту дванадцать копъ грошей и шкоды з навезкою оправити. А на реках портовыхъ и на которых портъ можеть быть где кольвекъ в панстве нашомъ, великомъ князстве, жаден ставов новых ставити и гребел сыпати ку переказе порту и спусту не мають. А естли бы хто занялъ, тогды местъце волное ку поръту мает зоставити. Такъ тежъ и езы на реках портовых где зьстародавна бывали, хто бы ставил, тогды предсе маеть местъца зоставляти такъ слушные, абы езомъ або тамован[ь]емъ никому се шкода не стала. И таковых речей воеводове, старостове и державъцы наши кождый в державе своей мають досмотрати. А новых мытъ абы на рекахъ порътовых, на ставехъ и на греблях не было. Такъ тежъ на езохъ абы проходы слушные без завадъ на рекахъ были заставованы. А хто бы зь обывателей того паньства нашого якого кольвекъ стану и народу шляхетского для примноженья собе пожитку хотелъ на кгрунте своемъ местечъко новое садити, то ему волно будеть учинити, и торговое в немъ водлугъ давного звыклого обычаю, яко се то в местечкохъ инъших князскихъ и паньскихъ заховуеть, установити.»

3-і раздзел, 29-ы артыкул, Статут 1588 года
«О вызволенье от платовъ новых, от подъвод, будованья замъков и мощенья мостовъ, такъ тежъ и о стацыю по дорогахъ.​

Ижъ теж привильями давными продъковъ нашыхъ, королей ихъ м[и]л[о]сти и великих кн[я]зей литовъскихъ, вси посполитые люди тяглые и мещане, подданые княжатъ, пановъ хоруговныхъ, шляхты и бояръ, обывателей паньствъ нашых, земль великого князства литовъского, от кождое дани, податку, серебщизнъ и всякихъ поборовъ без доброволного самыхъ панов ихъ зезволенья и уфалы сойму валного и теж отъ дякла и ото всякихъ беременъ повозовых, которые подводами зовуть, и от даван[ь]я стаций про нас и теж пословъ и гонцовъ нашихъ, такъже от вожен[ь]я каменя, дерева або дровъ ку пален[ь]ю плиты и вапна на замки наши, от кошенья сена и от всякое сторожы и лововъ, такъже от будованья и поправованья замъковъ и мощенья мостовъ и от инъшых роботъ выняты суть. А некоторые подданые кн[я]зьские, паньские и шляхетъские зъ именей ихъ по сесь часъ обътяжени бывали роботами замъков, становъ, што уколы называно, такъже даваньемъ стацей и подъводъ про насъ, г[о]с[по]д[а]ра, и тежъ даваньемъ стацей под послы и гонцы наши и робеньемъ а направованьемъ мостовъ. Прото мы, г[о]с[по]д[а]ръ, всих обывателей паньства нашого, великого князства литовского, и земль, к нему належачых, рускихъ, жомоитъских и иных, до однакое ровное вольности приводечи, всих подъданыхъ кн[я]зскихъ, паньскихъ и шляхетъских от верхупомененых и якимъ кольвекъ именемъ названых потеглей и повинъностей от сего часу на вси потомные часы выймуемъ и вызволяемъ вечными часы, кроме мещанъ и подданых нашихъ, г[о]с[по]д[а]ръских, абы тые водле стародавного обычаю яко подводы и подыймованье стацыями на станехъ, на местъцах звычайныхъ намъ, г[о]с[по]д[а]ру, посломъ и гонцомъ нашимъ, такъ тежъ мосты и замъки на дельницахъ своих поправовати водле звычаю своего повинни были. Ведъ же мещане и подъданые кн[я]зьские, панские и шляхетъские подъводы под послы и гонцы наши водле звыклого обычаю давать будуть повинъни. А што ся дотычеть отправованья замъков, замков [!] и мостов старых и знову будован[ь]я , гдѣ до сего часу подданые шляхетъские направовать и будовать были повинъни, то маеть быти опатрывано з мытъ новоподвышоных, што особливою конъстытуцыею соймовою варовано будеть, яко в конъстытуцыи на унии сойму любельского о земъли Волыньской, Подляшъской и Киевъской естъ описано. А мосты в добрах, столу нашому належачыхъ, гдѣ бы потреба указовала будовать, то такъже маеть быти опатровано подъдаными нашими. И мостовое становено быти маеть, яко въ артыкуле двадцать дѣвятомъ розделу первого шляхте около будованья мостовъ въ именьяхъ их естъ доложоно. А гдѣ бы которий староста або деръжавца, городничий и мостовничи [!] нашъ альбо наместъникъ и слуга которого з них подданыхъ шляхетъскихъ примушалъ в томъ, до тых роботъ не повинъныхъ и симъ статутомъ вызволеных, догажаючи в томъ пожытъку своему, тогды кождый таковый, хто бы то учинилъ, маеть быть припозван до суду належного водле арътыкулу шестьдесятъ семого в розделе четверътомъ. А за доводомъ правнымъ вины двадцать коп грошей будеть повиненъ оному укривъжоному шляхтичу заплатити и шкоду совито оправити. Такъ тежъ кнежата, панове рады, воеводове, старостове и нихто з шляхты, ездячи по дорогахъ от именья до именья своего, у войску и на замъки украинные, именьямъ шляхетъским и ихъ подданымъ не мають шкодити и стацый и подводъ брати, але собе, слугамъ и конемъ своимъ за п[е]н[е]зи водле торгу ценою живность куповати будуть повиньни. А хто бы надъ сюю уставу што учинилъ, тотъ такъ же, яко верху описано, маеть быти позыванъ, а за переводомъ правным стороне жалобливой такъже кгвалъту двадцать копъ грошей платити будеть повиненъ, а шкоду совито оправити за слушнымъ доводомъ повиненъ будеть.»

 

Будаванне замкаў. Частка 2-я
2-я пал. ХV – 1-я пал. XVI ст.

Валынь​

У часы панавання вял. кн. Казіміра Ягелончыка (1440 – 1492) ішло актыўнае будаўніцтва замкаў у Кіеве, Уладзіміры, Луцку і інш. тагачасных цэнтраў «паветаў» Украіны ў якіх прынялі удзел і жыхары беларускіх зямель. Пры чым жыхары з заходняй Беларусі («літоўцы») пераважна накіроўваліся ў паветы «Валынскай зямлі» (суч. Заходняя Украіна) Пасля, пры пераемніках Казіміра – Аляксандры (1492 – 1506) і Жыгімонце Старым (1506 – 1548) «літоўцы» беларускіх зямель накіроўваліся для іх аднаўлення і рамантавання.

Бярэсцейскі замак​

Сёння г. Брэст, абласны цэнтр Беларусі. У ранейшыя часы цэнтр Берасцейскай зямлі, пасля павету. На яго будаўніцтва таксама накіроўваліся людзі з іншых паветаў ВКЛ. Так, у 1496 г. на будаўніцтва «до Берестья» было адпраўлена 300 чалавек: «с Слонима а Здитова» (200 чалавек), «з Волковыиска» (100 чалавек)

Луцкі замак​

Сёння гэта р-ны цэнтр Валынскай вобласці Украіны, каля 185 км на поўдзень ад г. Брэст. Луцкі замак пачаў будавацца яшчэ ў 2-й пал. XIV ст. у часы кн. Любарта Гедымінавіча, і пасля яго, будаўніцтва было працягнута ў 1-й пал. XV ст. вялікімі князямі Вітаўтам Кейстутавічам і Свідрыгайлам Альгердавічам. Ён складаўся з двух замкаў – «Верхні» і «Акольнічы».

Верхні замак быў мураваным, а Акольнічы быў мураваным і драўляным. Акольнічы замак налічваў 8 веж і 69 гародзень: «Сума всих городень, што на муре деревомь робять, - тридцеть и семь, а вежь целыхъ три, а четвертая - недороблена. А всихь городень деревеных и на муре роблених шестдесять и деветь, а вежь с осмь замку окольнего».

Па ўсёй верагоднасці беларусаў пачалі прыцягваць да будаўніцтва Луцкіх умацаванняў, яшчэ ў часы вялікага князя Вітаўта, які атрымаў усю Валынь разам з Луцкам пасля апошняга «незалежнага» кн. Фёдара Любартавіча, у канцы 14 ст. Звестак пра удзел беларусаў у будаўніцтве ўмацаванняў ў часы Вітаўта не знайшоў, аднак ужо ў часы вялікага князя Аляксандра Казіміравіча захаваліся звесткі, што да будаўніцтва актыўна прыцягвалі жыхароў заходняй Беларусі – з Камянецкай воласці Берасцейскай зямлі, Кобрынскага княства*, Бельскай, Дарагіцкай і Мельніцкай зямель** Падляшша, Ваўкавыскага і Слонімскага паветаў. Сёння гэта тэрыторыі Брэсцкай і Гродзенскай абласцей Беларусі і поўдня Падляскага ваяводства Польшчы.

У 1496 г. на будаўніцтва «украінага замку» (верагодна Луцка) было накіравана 300 чалавек з трох «зямель» заходняй Беларусі – з «с Каменца» (150 чалавек), «з Мельника» (50 чалавек) і 100 чалавек з не пазначанай воласці.
У 1499 г., на будаванне замку Луцка адпраўлена яшчэ 666 чалавек: «з Белска» (108 чалавек), «с Каменца» (100 чалавек), «з Мелника» (50 чалавек), «с Слонима и Здитова» (200 чалавек), «з Волковыиска» (100 чалавек), «з Дорогичина» (108 чалавек).
Усе гэтыя землі ў часы князя Кейстута Гедымінавіча (1330-я – 1380-я) уваходзілі ў склад Троцкага княства, а пасля перайшлі да яго сына Вітаўта. На аснове троцкага княства ў 1413 г. было ўтворана Троцкае ваяводства.

Згодна люстрацыі 1545 г. ў «Верхнім» замку дзве вежы павіны былі рамантаваць жыхары Кобрынскага княства: «напервем вежа, которая есть у вороть замьковыхь, а другая вежа за домы королевьскими - тые обедве потребують оправы, а, поведають, иж перед тымь их робливали волости Кобрыньская, Городецкая, Добучиньская». У люстрацыі 1552 года адна з гэтых веж названа як «Воротная», а другая (3-я у пераліку) ніяк не названа. Згодна люстрацыі абедзве вежы патрабавалі капітальнага рамонту, так як на той час пакрыццё было старое і апалае. Па ўсёй верагоднасці жыхары Кобрынскага княства даўно не прыцягваліся да іх рамонту.

За мост да верхняга замку адказвалі мясцовыя мяшчане і жыхары Мельніцкай воласці: «А мость до того замьку вышнего повиньни робити тесли местьскии, а дерево на тоть мость повиньни суть здавна давати кнзи и панове и земане волости Мельницкое - тыи, которыи и на мость до околнего замьку дерево дають». Таксама жыхары Мельніцкай воласці былі адказны і за мост да акольнічага замку: «А то ся почынает будованье другого замьку луцького - окольнего. Наперьвеи мость, идучи в замокь от места. Тоть мость повиньни робити мельники князскии и паньскии, духовныи и светьскии, которьш млыны мають у двох - у трех милях. Нижли дерево имь дають и возять з Мельницкое волости люди гсдрьскии на имя: Козлиничи, Броховичи, Головьбы, а люди князскии и паньскии Дрозденского з Дрозьдь три тесници, радошиньскии тесницу, пань Сербинь, хоружыи, з Бытна тесницу, кнзь Велицкии з Велицка две тесници, и инъшии потужники, што здавна робливали, то есть земяне Мелницкое волости». Таксама жыхары Мельніцкага павету магчыма былі былі адказны за адну з гародзень: «подле Загоровьского городни городня мелницкая королевои ее млсти и иньшихь потужниковь, к тое роботе прислухаючихь, добра есть». Але рэч магчыма ішла пра мясцовых мельнікаў. Астатнія часткі былі размеркаваны паміж жыхарамі Луцкага і Перамільскага паветаў Валынскай зямлі.

Таксама адна з веж акольнічага замку называлася «Пинская», якую магчыма будавалі некалісь жыхары Пінскага княства***, ці ўжо былі прызначаны адказнымі за яе пасля. Аднак сама вежа была ў добрым стане і каментарыяў у люстрацыі на яе конт нічога не было сказана.

* Кобрынскае княства складалася з трох валасцей – Кобрынскай, Гарадзецкай і Дабучынскай (суч. Пружаны). У ХІІІ – 1-й пал. ХІV ст. у складзе Валынскага княства, пасля 1366 уласнасць вялікага князя літоўскага Альгерда. У 1387 – 1518 гады удзельнае княства, уладанне Кобрынскіх князёў з роду Гедыміна. Ад Альгерда перайшло да аднаго з яго сыноў Фёдара Ратненскага. Сын Фёдара, Раман, стаў 1-м князем Кобрынскім. Пасля згасання галіны князёў Кобрынскіх, княства перайшло да вялікіх князёў літоўскіх, якія ў 1519 годзе пераўтварылі яго ў Кобрынскае староства. З 1534 года уладанне каралевы Бонны Сфорца.
** Мельніцкая зямля, зараз тэрыторыя сучаснай Польшчы. У ХІІІ – 1-й пал. ХІV ст. у складзе Валынскага княства. З 2-й палове ХІV ст. уладанне Кейстута Гедымінавіча і пасля яго сына Вітаўта. У 1430—1444 гадах Мельніцкая зямля знаходзілася ў руках мазавецкіх князёў. Пасля ізноў вярнулася да вялікага княства Літоўскага. З 1520 года цэнтр асобнага павета. Пасля Люблінскай уніі 1569 года у складзе Каралеўства Польскага.
*** Пінскае княства, у ХІV – ХV стст. удзельнае княства ў складзе ВКЛ. Да 1471 года уладанне князёў Нарымонтавічаў, у 1471 – 1501 уладанне Марыі Гаштольд, у 1501 – 1522 уладанне кн. Фёдара Іванавіча Яраславіча. З 1522 уладанне каралевы Боны Сфорца.

Уладзімірскі замак​

Сёння гэта раёны цэнтр Валынскай вобласці Украіны, каля 140 км на поўдзень ад г. Брэст. Недзе каля 1460 года ці раней* вял. кн. Казімір Ягелончык загадаў адбудаваць нанава згарэўшы замак у г. Уладзімір, дзеля чаго загадаў яго «заробити волостьми литовьскими: Слонимскою, Волковыискою, Билскою, Берестеискоюи иньшими волостьми тамошьними и Борти Ожьскими и Переломскими». Фактычна ў будаўніцтве Ўладзімірскага замка ўдзельнічалі жыхары сучасных Брэсцкай і Гродзенскай абласцей Беларусі і Падляшскага ваяводства Польшчы. Дакладная колькасць людзей невядома, але калі ўзяць, што з кожнай воласці маглі адправіць ад некалькіх дзясяткаў да сотні чалавек, то агульная колькасць магла вагацца ад некалькі сотняў да тысячы чалавек. У выніку быў пабудаваны драўляны замак, які складаўся з 5 веж і 70 гародзень. Адказным за будаўніцтва замка быў кн. Аляксандр Сангушковіч Кашырскі (? -- 1491), які тады ж быў прызначаным старастам (намеснікам) Уладзімірскім. Згодна люстрацыі Уладзімірскага замка 1545 года, пасля гэтага сам замак не адбудоўвалі, а толькі рамантавалі, сіламі мясцовых жыхароў: «и николи его знову не роблено, одно кнзи, панове и вся шляхта повиту Володымерьского бланки робять и поправують и глиною мажуть кожьдьш свои части». І па ўсёй верагоднасці жыхароў Беларусі ўжо не прыцягвалі.

* згодна люстрацыі 1545 г. з таго часу прайшло больш 100 гадоў, аднак кн. Аляксандр Кашырскі быў прызначаны старастам толькі каля 1460 г.

Браслаўскі замак​

Сёння гэта пасёлак Брацлав Тульчынскага раёна Вінніцкай вобласці Украіны, на правым беразе ракі Паўднёвы Буг, каля 520 км на паўднёвы усход ад г. Брэст.

Згодна люстрацыі 1545 г., замак быў заснаваны ў 1490-я гады вялікім князем Аляксандрам Казіміравічам, пасля зруйнавання самога горада крымскімі татарамі ў 1479 г. Сам замак быў забудаваны людзьмі «литовскими»: «Абы была ведомость гсдру его млти о роботе замьку Бряславского, поведили вси земяне-шляхта и мещане, ижъ перед тымь, за панованья славное памяти Александра, короля его млсти, самь его млсть, парсуною своею гсдрьскою, со всею землею Литовскою рачиль тут до Бряславля приежчати и оны замок своимь накладом и людми литовьскими, которыхь з собою мелъ, велелъ при собе заробити. И почом от тыхь часовь больши на петдесят летъ тоть замокь стояль». Верагодна ў будаўніцтве ўдзельнічалі жыхары Берасцейшчыны, Гарадзеншчыны і Падляшша. Пасля, калі яго трымаў кн. Ілья Канстаніцнавіч Астрожскі, які быў старастам браслаўскім у 1530 – 1539 гады, замак за кошт скарбу быў нанава перабудованы. На гэтую справу было выдзелена 700 коп грошай. Аднак, узяўшы грошы, князь Астрожскі 2/3 замка забудаваў сваімі людзьмі, а 1/3 замка гвалтоўна прымусіў забудаваць мясцовых зямян і мяшчан. Князі Астрожскія валодалі маёнткамі ў Беларусі і Украіне, таму і тут маглі прыцягнуць да працы сваіх падданых з беларускім маёнткаў. Пасля смерці кн. Астрожскага ў 1539 годзе, гэты замак дабудоўваў кн. Пронскі. Сам замак у налічваў 26 гародзень і 6 вежаў. Даглядаўся мясцовымі зямянамі і мяшчанамі.

мапа валасцей удзельнічаўшых у будаўніцтве замкаў ​

 

Будаванне замкаў. Частка 3-я
2-я пал. ХV – 1-я пал. XVI ст.​

Кіеўская зямля​

«Кіеўская» зямля мела асобы статус. Да 1471 г. гэта было асобнае княства ў складзе ВКЛ, пасля «вобласць» з асобым статусам, якая мела свае прывілеі, пацверджаныя вялікімі князямі ў 1507 і 1529 гады. Яе землі ахоплівала значныя тэрыторыі абапал ракі Днепр. Аднак з-за частых спусташальных набегаў крымскіх татар «Кіеўская зямля» была маланаселенай і таму для пабудоў розных умацаванняў прыцягвалі насельніцтва з «падняпроўскіх валасцей» Беларусі. Згодна тагачасным дакументам, «падняпроўскімі валасцямі» лічыліся воласці ляжачыя не толькі па самому Дняпру, але і ў ніжніх цячэннях Бярэзіны, Прыпяці і Сожа. Напрыклад у прывілеі 1511 г. «людем волостеи поднепрских и задвинских» сярод падняпроўскіх валасцей пералічаны: Крычаўская, Прапойская, Чачэрская, Горвальская, Рэчыцкая, Мазырская, Брагінская, Бчыцкая, Бабруйская, Свіслацкая і Любашанская воласці. Таксама да «падняпроўскіх валасцей»асобна адносілася і Магілёўская воласць. У ХV стагоддзі згадваецца таксама і воласці «Олучичъ» і «Дрокова». Першая была далучана да Крычаўскай воласці, а другая па мірнай дамове з Масквой у 1503 г. адышла да Масквы. Усе гэтыя воласці ў Літоўскіх Метрыках таксама абазначаліся як «рускія». Аднак дыяпазон «рускіх валасцей» быў шырэй, чым згаданыя вышэй воласці. У сяр. XVI ст. да «рускіх валасцей» ВКЛ таксама адносіліся: Аршанская, Барысаўская, Глуская, Гомельская, Любецкая і Мсціслаўская воласці. Глуская воласць да 1550-х гадоў была ва ўладанні кн. Гальшанскіх. Аршанская, Гомельская, Любецкая і Мсціслаўская воласці ў 1-й палове XVI ст. былі або пад часовай акупацыяй Маскоўскага княства, або самі з“яўляліся пагранічнымі землямі з «украиными замками»*, таму разумова ўсе іх чалавечыя рэсурсы былі накіраваны на абслугоўванне сваіх абарончых умацаванняў. Акрамя таго ў Оршы быў свой «каменны замак», які патрабаваў рамонту і дагляду. Барысаўская жа воласць давалася ў кармленне віленскіх ваявод, таму верагодна іх і не дасылалі ў такія далі. Ніжэй мапа «рускіх» валасцей, падзеленых на тры групы: 1) Першая (сіняя) – воласці якія прымалі ўдзел у будаўніцтве замкаў «Кіеўскай зямлі»; 2) Другая (чырвоная) – воласці якія не прымалі ўдзел у будаўніцтве замкаў «Кіеўскай зямлі», па вышэйзгаданым прычынам; 3) Трэцяя (карычневая) – воласці якія не прымалі ўдзел у будаўніцтве замкаў «Кіеўскай зямлі» так як яшчэ ў часы вял. кн. Вітаўта былі падараваны віленскім біскупам; 4) Чацвёртая (аранжавая) – Рагачоўская воласць, спачатку належала князям Пінскім, пасля каралеве Боне Сфорцы

Мапа «рускіх валасцей»​

Кіеўскі замак​

Цэнтр Кіеўскай зямлі ВКЛ у ХV – XVI стст. Да 1471 г. цэнтр удзельнага княства ў складзе ВКЛ, пасля цэнтр ваяводства. Пасля Люблінскай уніі 1569 г. у складзе Каралеўства Польскага.
У 1471 г. пасля смерці кіеўскага кн. Сямёна Алелькавіча было канчаткова ліквідавана удзельнае княства і падпарадкавана напрамую вялікаму князю ВКЛ. Першым ваяводам быў прызначаны Марцін Гаштольд (1471 – 1475). Пры наступным кіеўскім ваяводзе Івану Фёдаравічу Хадкевічу ў 1482 г. горад Кіеў быў разрабаваны крымскім ханам Менглі Гірэем, а сам ваявода патрапіў у палон, дзе праз некалькі год і памёр. Адразу пасля гэтага на аднаўленне Кіеўскага замку і гарадскіх умацаванняў былі накіраваны жыхары «падняпроўскіх валасцей». Па ўсёй верагоднасці, гэта было упершыню. Пасля гэтага на працягу наступных дзесяцігоддзяў, амаль да самай Люблінскай уніі 1569 г. з «падняпроўскіх валасцей» Беларусі неаднаразова адпраўляліся чарговыя партыі рабочых для будавання і рамантавання абарончых збудаванняў горада Кіева і іншых замкаў Сярэдняга Падняпроўя – Канева і Чаркас.

Наступны вялікі князь Аляксандр Казіміравіч у 1496 г. накіраваў у Кіеў 400 чалавек з часткі** «падняпроўскіх валасцей»: «з Могилева» (90 чалавек), «з Чичерска» (80 чалавек), «з Бобруиска, с обеих половиц» (60 чалавек), «з Любошан» (30 чалавек), «с Свислоча» (30 чалавек), «со Пчича а з Мозыра» (80 чалавек), «з Горволя» (30 чалавек)

Ужо праз 3 гады, у 1499 г., у Кіеў на будаўнічыя працы было накіравана яшчэ 300 чалавек: «з Бобруиска, с обеих половин» (80 чалавек), «з Мозыра и зо Пчича» (80 чалавек), «з Брагиня» (40 чалавек), «з Речицы» (60 чалавек), «з Горволя» (40 чалавек).

Наступны раз з «падняпроўскіх валасцей» у Кіеў было накіраваны людзі толькі недзе праз 30 год. У першую чаргу гэта былозвязаназ апусташэнням «падняпроўскіх валасцей» войскамі Маскоўскага княства і Крымскага ханства пад час войнаў 1500 – 1522 гадоў. І таму разумова ўсе чалавечыя рэсурсы ў першую чаргу кідаліся на ўнутраныя патрэбы.

У 1529 г. вялікі князь Жыгімонт Стары накіраваў у Кіеў 300 чалавек: «з Могилева» (100 чалавек), «з Бобруиска» (50 чалавек), «з Любошан» (50 чалавек), «Свислочы» (50 чалавек), «з Мозыря и Бчыча» (50 чалавек). Перад адпраўкай у Кіева, яны павіны былі спярша сабрацца ў Мазыры, і адтуль ужо пад наглядам Пятра Нарбутовіча, накіравацца ў Кіеў. З кожнай адзначанай воласці іх да Мозыра павінен быў даставіць мясцовы дзяржаўцы (намеснік) ці ўпаўнаважаны ад яго. Пры гэтым было адзначана што кожны з гэтых людзей павінен быў узяць з сабою па 30 «протьков по полчетьверта сажня». Тэрмін збору быў прызначаны ў чатыры тыдня пасля Вялікадня, г.зн. недзе ў красавіку – траўні.

Пад час Старадубскай вайны 1534 – 1537 гадоў, «падняпроўцаў» прыцягвалі да іншых прац, і верагодна таму наступная партыя ў Кіеў была накіравана толькі праз 12 год. Колькасць гэтай партыі невядома, як і невядома якія воласці павіны былі прадставіць людзей. Аднак у Літоўскіх Метрыках захавалася справа, з якой вынікае, што у 1541 годзе на будаванне замку «Киева» з розных валасцей былі высланы людзі. Тагачасныкіеўскі гараднічы*** Іван Служканамерыў кожнай з воласці свой адрэзак для работы ў кіеўскім замку. Згодна яму, жыхары Свіслацкай воласці павіны былі выслаць 60 чалавек, разам з коньмі, дрэвам і драніцамі. Яны павіны былі зрабіць 38 «городень». Аднак з Свіслацкай воласці прыбыло толькі 35 чалавек, без коней, і з недастачай па дрэву і драніцам. Акрамя таго з гэтымі людзьмі не было ні дзяржаўцы Свіслацкага кн. Кузьмы Жаслаўскага, ні яго прадстаўнікоў. Прысланыя людзі замест 38 «городень» зрабілі толькі 15 і уцяклі. І тая частка (23 «городни») на пачатак 1542 года так і не былі зроблены. За такі учынак усе 60 чалавек былі пакараны штрафам у 60 коп грошай, г. зн. па 1 капе на кожны «топор». Гэтыя грошы павіны хутка былі быць сабраны і ададзенысвіслацкаму дзяржаўцы, які павінен быў іх адразу даслаць да скарбу. Акрамя таго Свіслацкая воласць павінна выставіць ізноў 60 чалавек з коньмі, дрэвам і драніцамі і ехаць з сваім харчам у Кіеў, каб дарабіць тыя 23 «городни». Калі ж хтосьці не заплаціць, не паедзе ці збяжыць, то ураднік, якія паедзе з імі павінен наняць каго не будзь за свае грошы, а пасля мае права спагнаць гэтыя грошы з іх дамоў, жонак, дзяцей імаёмасці. А саміх вінаватых, нават калі на адзін дзень спазняцца, караць «нагоршим окрутным караньем». Тэрмін збору быў прызначаны ў чатыры тыдні пасля Вялікадня. Чым у выніку скончылася справа не вядома, але верагодна ўсё ж тыя 23 «городни» былі дароблены. Як вынікала з люстрацыі 1552 года ўвесь Кіеўскі замак у выніку, быў збудаваны праз гараднічага Івана Служкі з адчасанага сасновага дрэва, меў 15 веж і 133 «городень». Некаторыя з «городень» былі па 4 сажні ў шырыню, некаторыя менш.

У 1552 годзе «на выганянье людеи ку роботе замку нового до Киева» было загадана сабраць з «падняпроўскіх валасцей» 300 чалавек («топоров всих трыста»). Праўда ў пераліку валасцей згадваецца толькі 270, таму верагодна нейкая воласць была прапушчана ці памыылка ў тэксце: «з Любошан» (20 чалавек), «з Бобруиска с обеих половин» (60 чалавек), «з Свислочы» (50 чалавек), «з Речыцы» (40 чалавек), «с Чечерска» (25 чалавек), «с Пропоиска» (25 чалавек), «з Мозыра» (50 чалавек). Тэрмін яўкі быў прызначаны ў 2 тыдня пасля Вялікадня. Гэтых людзей павіны былі накіраваць на будаўніцтва ў Брацлаў («Браславль») і Белую Царкву. У выніку з Бабруйскай, Чачэрскай і Прапойскай валасцейувогуле ніхто не прыехаў. Таму 29 сакавіка туды быў адпраўлены «дваранін»**** з асобым даручэннем, за «огурства» выгнаць людзей на працу, але беспаспяхова. Таму ў ліпені адправілі чарговага пасланца з тым жа даручэннем. Чым у выніку скончылася гэта справа не вядома.

Пад час Лівонскай вайны, у сакавіку 1563 г., на будаванне Кіеўскага замку з «рускіх валасцей» замест людзей ужо выслалі толькіматэрыялы:
1) «з Свислочи» 30 коп бярвення і 40 коп драніц
2) «з Рогачева» 10 коп бярвення і 30 коп драніц
3) «з Мозыра» 60 коп бярвення і 200 коп драніц
4) «з Речицы»15 коп бярвенняі 40 коп драніц
5) «з Могилева» 100 коп бярвення, 200 коп драніц
Агулам 12 900 бярвення і 30 600 драніц. Бярвенне павінна было быць «так товсто, яко натовстей быть может, а вдолж по чотыры сажни», а драніцы «теж товсты и широки были, а вдолж по полтора сажня». Такім чынам, мясцовыя жыхары, з вышэйзгаданых валасцей, павінны былі гэта ўсё нарабіць і пасля неяк даставіць да месца назначэння.

* «украиными замками» называлі ўсе памежныя замкі, уключаючы Віцебск, Полацк і Мсціслаў
** іншая частка ў памеры 300 чалавек была накіравана ў Чаркасы
*** пасада адказная за будаванне рамантаванне ўмацаванняў, фактычна ваенны інжынер
**** дваране, гэта шляхта якая была на дзяржаўным забеспячэнні, і за гэта выконвала ад «двара» розныя даручэнні, у якасці пасыльных, рэвізораў і інш. Пад час вайны, усе дваране выступалі асобнай харугвай

 

(працяг)

Мазырскі замак​

У ХV – XVI стст. павятовы цэнтр Кіеўскай зямлі. З 1569 года павятовы цэнтр Мінскага ваяводства. Зараз раёны цэнтр Гомельскай вобласці.

Першы замак у Мазыры верагодна быў пабудаваны ў канцы ХV ці пач. ХVI ст., пры тагачасным старасце і гараднічым Міхайлу Гагіну*. Згодна люстрацыі 1552 года, у замку быў калодзеж выкапаны па загаду Гагіна і якому нібы было каля 70 год. Новы жа Мазырскі замак з адчэсанага сасновага дрэва пачалі будаваць у 1543 годзе, праз тагачаснага намесніка Мікалая Войцехавіча Нарбута і на 1552 год, будаўніцтва яшчэ было не завершана. Замак будаваўся жыхарамі двух валасцей, Мазырскай і Пчыцкай (ці Бчыцкай), і налічваў 3 вежы і «городень», частка з якіх былане дабудавана. Вежы пабудаваны ў чатыры сцяны, а «городни» пабудаваны ў тры сцяны. Работы па будаўніцтву і рамантаванню паміж валасцямі былі размеркаваны наступным чынам:

1) «Замок и паркан робити винни место все и обедве волости: Мозырская и Бчицкая, люди князские и земянские, хто колвек у волости Мозырской имение отчизное або выслужонное мает, кром людей его милости пана Николая Радивила**, воеводы виленского, села Ворсицкого, а сел Литвинович а Михнович боярских и татарских, -- тому памяти нет, яко то от Мозыра отышло, а ижбы теж замок робили або оправовали»

2) «Гору сыпати и перекопы копати винни вси, потому ж як роботу замковую и паркановую»

3) «Острог коло места и ворота трои и кобылины по улицам ставити винни вси, хто колвек у месте мешкает, нижли теперь только мещане господарские тяглые его робять; а естли бы была весть о неприятели господарском, тогды винни мещане коло места реку робити и полони чинити и кобылины коло полони ставити»

4) «мост замковый и два мосты коло паркану по ровом винни робити мещане и волость Мозырская и Бчицкая, подданые господарские»

5) «На приезд господарски мост на Припяти мещане и волость Мозырская кроме Бчичан робити винни. А Бчичане противку того уставичне винни робити … яко неделя Лучицкая, Ворсицкая, Рудобельская, Сковышинская, Волосовицкая, Сокирицкая, Каптевицкая со всеми селами их, мосты на реках на Бчицы, а на Бельце и вси речки и болота на великой дорозе з Слуцка до Мозыра мостити винни»

6) «Долида место все и волости обедве винни с стародавна на роботу замковую и паркановую наймовати, будь робота есть, або нет, дают на год ему полтрети копы грошей, або чым ся умовят»

7) «В замку колодез винни робити место и волость Мозырская и Бчицкая и люди князские и панские, хто и город робити, а рынштоки*** по тому ж»

* Міхаіл Гагін першы вядомы мазырскі намеснік. Як стараста Мазырскі згадваўся ў 1504 годзе. Пры ім у Мазыры упершыню з“явіліся «путныя слугі», якіх ён устанавіў з былых «людзей цяглых». Першапачаткова іх было 5, але пры намесніку пану Альбрэхту Марцінавічу Гаштольду іх стала 6.
** Мікалай Радзівіл, верагодна рэч ідзе пра Мікалая Радзівіла Старога (пам.1509). Яго сын Юры Геркулес у 1511 – 1514 гады быў ваяводам віленскім і ў 1511 годзе згадваўся як намеснік Мазырскі
*** сцёкавая канава

Канеўскі замак​

Павятовы цэнтр ВКЛ у ХV – XVI стст. Сучасны горад на правым беразе Дняпра, горад у Чаркаскай вобласці Украіны, у 100 км на паўднёвым усходзе ад Кіева.

Замак быў пабудаваны з сасновага дрэва каля 1517* года тагачасным намеснікам Астафіем Дашковічам (1470 – 1536). Аднак у 1552 годзе замак быў ужо «ветох, погнило и поопадало, будаванья много» і таму яму патрабаваўся капітальны рамонт. Замак меў 45,5 сажняў уздоўж і 18 сажняў у поперак і налічваў 6 вежаў і 23 «городни». На аднаўленне замку і пабудовы моста з «падняпроўскіх» валасцей было прыслана дрэва і людзі, якія павіны былі яго іадбудаваць нанава. З якіх валасцей і якой колькасці на жаль невядома. Аднак прысланыя людзі так яго і не дарабіліі з“ехалі. А ўжо сам астрог да самога горада павіны былі рабіць мясцовыя мяшчане, баяры і манастырскія людзі. Яны ж былі павіны пасля яго даглядаць і рамантаваць.

* за 35 год да люстрацыі 1552 года

Чаркаскі замак​

Самая паўднёвы павятовы цэнтр ВКЛ у ХV – XVI стст. Сучасны горад на правым беразе Дняпра, цэнтр Чаркаскай вобласці Украіны, у 150 км на паўднёвым усходзе ад Кіева.

У сувязі набегамі крымскіх татар для умацавання паўднёвай мяжы вялікі князь Аляксандр Казіміравіч загадаў пабудаваць замак у Чаркасах. Дзеля чаго, у 1496 годзе, сюды з часткі «падняпроўскіх валасцей» было накіравана 300 чалавек*: 100 чалавек «с Кричова», 100 чалавек «с Пропоиска, со Олучичъ, с Дрокова», 50 чалавек «з Речицы» і 50 чалавек з «з Брагиня».

Праз паўстагоддзя, недзе ў 1549 годзе, замак быў нанава адбудаваны. Як і папярэдні Канеўскі замак, новы замак і мост былі пабудаваны з адчасанага сасновага дрэва жыхарамі «падняпроўскіх валасцей» пад кіраўніцтвам магілёўскага дзяржаўцы (намесніка) Фёдара Бакі. Колькасць дасланых людзей і валасцей на жаль невядомы.Гарадскі астрог павіны былі рабіць ужо мясцовыя мяшчане і баяры. У далейшым дагляд і рамонт лажыўся на мясцовых жыхароў. Сам замак меў 4 вежы і 29 «городень».

* іншая частка ў памеры 400 чалавек была накіравана ў Кіеў

 

СТАТУТ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА, РУСКАГА І ЖАМОЙЦКАГА 1588 г.:
да 430-годдзя выдання
Зборнік навуковых артыкулаў па матэрыялах канферэнцыі
МІНСК БДУ 2018

https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/214574/1/Статут ВКЛ.pdf

"Прадстаўлены працы беларускіх і замежных вучоных, прысвечаныя самаму важнаму помніку права статутнага перыяду – Статута 1588 г. Аўтары звяртаюць увагу на канстытуцыйныя, грамадзянска-прававыя, крымінальныя, працэсуальныя, прыродаахоўчыя і іншыя нормы гэтага закона, параўноўваюць іх з адпаведнымі нормамі помнікаў права іншых краін і на падставе параўнальнага аналізу паказваюць іх значэнне і ўплыў на наступныя гістарычныя этапы развіцця заканадаўства."